Achtergrond: Italië in kaart gebracht

Door Xavier Kat, 5 september 2024

U wist het misschien niet, maar Italië is het grootste wijnproducerende land ter wereld. Samen met Frankrijk is het goed voor maar liefst 40% van de wereldwijde wijnproductie. Wijn is onlosmakelijk verweven met de Italiaanse cultuur, al duizenden jaren lang. Waar je ook bent in Italië, er wordt wijn gemaakt. Daarbij zijn de regionale verschillen dankzij de geografische afwisseling enorm, net als de diversiteit aan autochtone druiven. Want waar Italië in het noorden beïnvloed wordt door de aanwezigheid van de Alpen, wordt de rest van het land omringd door zee, waarbij het uiterste zuiden nagenoeg op dezelfde hoogte ligt als Griekenland. En dan snijden de Apennijnen een deel van het land ook nog eens van noord naar zuid door, waardoor de verschillen tussen oost en west ook aanzienlijk zijn. Om nog maar niet te spreken van de verschillende Italiaanse eilanden… Een dergelijk langgerekt land kent natuurlijk verschillende klimaatzones, die op hun beurt worden beïnvloed door bergen en zee. Voegen we daar de nodige verschillende bodemsoorten en exposities aan toe en u zult begrijpen dat Italië een mozaïek is aan diverse terroirs. Over de eeuwen heen heeft dit geleid tot verschillen in wijnmaaktradities, wat een verdere variatie in wijnstijlen tot gevolg heeft. Daarbij moeten we de verschillen tussen het welvarende noorden en het armere zuiden ook nog meewegen. Op het gebied van investeringen, ontwikkeling en innovatie loopt het noorden van het land altijd voor op het zuiden. Kortom, Italië heb je niet zomaar in een paar pagina’s doorgrond. Maar dat weerhoudt mij er niet van toch een poging te wagen.
Voor de overzichtelijkheid beperk ik me tot een aantal belangrijke wijnregio’s, gekoppeld aan de belangrijkste druiven, wijnmaakmethodes en wijnen. Het geeft u hopelijk wat houvast om het even prachtige als ingewikkelde wijnland Italië wat beter te begrijpen.

Lombardije
We beginnen onze reis in Lombardije, in centraal Noord-Italië, met de stad Milaan als welvarend middelpunt. Als wijnstreek is Lombardije niet de meest belangrijke, maar wel de bakermat van franciacorta. Italië’s trots op het gebied van mousserende wijn doet nauwelijks onder voor champagne – zowel qua kwaliteit als qua prijs. Franciacorta wordt gemaakt volgens de traditionele methode – net als champagne. Het is een kleine DOCG, die profiteert van een ideaal microklimaat voor de productie van hoogwaardige mousserende wijn. Het gebiedje ligt aan de voet van de Alpen en kent een continentaal klimaat, dat getemperd wordt door het nabijgelegen Iseomeer. De bergen bieden daarnaast bescherming tegen depressies uit het noorden en garanderen zo voldoende zonuren. De wind die dagelijks over het meer waait, blaast na regen de wijngaarden weer droog. Die omstandigheden zorgen voor een perfect aromatische rijpheid van de druiven, met behoud van zuren, wat bijdraagt aan de complexiteit en het karakter van de wijnen. Ook de bodem, – rijk aan mineralen, met naast kalk glaciale afzettingen van zand, silt en stenen – levert een positieve bijdrage. Die houdt namelijk water vast, en kan dat in perioden van droogte gedoseerd afgeven. De belangrijkste druiven zijn hier chardonnay en pinot noir, net als in de Champagne. Maar in plaats van pinot meunier vinden we hier pinot bianco. Karakteristiek voor de productie van franciacorta is verder de lange flesrijping. In het chemische proces tussen wijn en gisten dat daardoor op gang komt, breken enzymen de dode gistcellen af en komen andere stofjes vrij, wat autolyse genoemd wordt. Het geeft de wijn een romig karakter, evenals aroma’s van brooddeeg, toast en brioche. Hoewel Italiaanse tradities vaak eeuwenlang oud zijn, worden de mousserende wijnen van Franciacorta pas gemaakt vanaf het begin van de jaren zestig van de vorig eeuw. In 1968 kreeg het gebied zijn DOC-status en in 1995 promoveerde het tot DOCG.

Een van de meest vooraanstaande kwaliteitshuizen in de streek is Il Mosnel. Sinds 1836 bestaat het domein, maar het landhuis met kelders werd al in de 16e eeuw gebouwd. De familie Barboglio van Il Mosnel stond aan de wieg van de geboorte van franciacorta. Broer en zus Giulio en Lucia Barzanò vormen de vijfde generatie en hebben het huis naar zijn huidige topniveau getild.

Alto Adige
Met de opkomst van de Dolomieten als vakantiebestemming onder skifanaten en wandelaars, ontdekken steeds meer Nederlanders de boeiende wijnen uit deze bergachtige regio in het noordwesten van Italië. De combinatie van geografische, klimatologische, culturele en wijnbouwkundige kenmerken maakt van Alto Adige een van de interessantste wijngebieden van het land.
De regio ligt in de schaduw van de Alpen en Dolomieten, wat zorgt voor een unieke combinatie van mediterrane en alpine klimaatkenmerken, met gemiddeld veel zonuren. Mede door de hoogte van de wijngaarden, gelegen tussen 200 en 1000 meter boven zeeniveau, ontstaan er grote verschillen tussen dag- en nachttemperatuur, wat bijdraagt aan de ontwikkeling van complexe aroma’s en smaken in de druiven. De variëteit aan bodems, waaronder vulkanische, klei, zandsteen en kalk, draagt bij aan de veelzijdigheid van de wijnen. Bovendien staan er in deze streken zowel inheemse als internationale druiven aangeplant, wat de variatie nog verder vergroot. Onder de inheemse druiven vinden we lagrein, vernatsch (schiava) en bijvoorbeeld (gewürz)traminer, maar dus ook sauvignon, pinot blanc, müller-thurgau, riesling, cabernet en pinot noir. De wijngaarden liggen vaak zeer versnipperd en veel families leveren hun druiven aan coöperaties, die hier een grote focus op kwaliteit hebben. Daarnaast is er een groeiend aantal kleinschalige familiebedrijven dat zelf wijn maakt, waarvan de gemiddelde kwaliteit zeer hoog is. Veel boeren werken hier biologisch en biodynamisch, waarbij Aloïs Lageder een belangrijke voortrekker en inspirator is geweest. In het gebied is overigens zo’n 60% van de productie wit.

Een producent die het karakter van de streek tot in alle vezels vertegenwoordigt is het kleinschalige en kwalitatief hoogstaande Gump Hof. Het is al zo’n tweehonderd jaar in het bezit van de familie Prackwieser. Vader Johan bracht zijn druiven nog naar de coöperatie, maar zoon Markus maakt zelf de wijnen. Hij wordt al vele jaren gezien als een van de beste producenten van de streek en probeert alles uit zijn bijzondere terroir te halen wat erin zit. Hij laat zich daarbij inspireren door boeren uit de Wachau, Bourgogne en Loire. Zijn wijnen vallen op door hun balans, intensiteit, spanning en elegantie.

Piemonte
Piemonte mag als regio niet heel bekend zijn, en-kele van de hier geproduceerde wijnen zijn dat des te meer: barolo en barbaresco. De hoofdstad van de regio is Turijn. Een prachtige stad aan de rivier de Po, met een barokke architectuur, pleinen en parken, musea en theaters. Omdat de verscheidenheid aan terroirs groot is en er hier net zoveel belang aan herkomst wordt gehecht als in de Bourgogne, is de vergelijking snel gemaakt. Ook omdat veel van de rode topwijnen hier van één enkele druif gemaakt worden: de nebbiolo. Die is ook nog eens, net als pinot noir, licht van kleur en herbergt dezelfde subtiliteit van aroma’s. Daar houdt de vergelijking meteen op, want in tanninestructuur is de nebbiolo veel krachtiger. Bovendien is de variatie aan druiven in deze streek veel groter. Wel zijn de wijnen bijna altijd, net als in de Bourgogne, monocépages en geen blends. Piemonte ligt ongeveer op dezelfde breedtegraad als Bordeaux en de noordelijke Rhône, maar het klimaat is er anders en valt in drie zones uiteen. Het noordelijke deel heeft een alpine klimaat, met strenge winters en milde zomers. Het centrale en oostelijke deel heeft een continentaal klimaat met koude, mistige winters en hete zomers. De zuidelijke en westelijke heuvels hebben een mediterraan

klimaat dat milder is in de winter, maar warme, droge zomers kent. Deze diversiteit aan klimaten draagt bij aan de productie van een breed scala van gewassen én druiven. De rode rassen zijn, naast de meest aangeplante barbera, dolcetto, nebbiolo, brachetto, freisa, grignolino en malvasia. De witte rassen zijn onder andere moscato – beroemd van de zoete moscato d’Asti –, cortese di Gavi, chardonnay, arneis en erbaluce.
De wijnregio van Piemonte is onderverdeeld in vijf gebieden: Monferrato, l’Astigiano, Langhe, Roero en Noord-Piemonte, met bij elkaar een twintigtal DOCG’s en nog eens een dubbele hoeveelheid DOC’s. De Langhe spreekt bij veel wijnliefhebbers het meest tot de verbeelding. Ook zelf ben ik bij ieder bezoek onder de indruk van de grote schoonheid van dit gebied van rollende heuvels, bedekt met een lappendeken aan wijngaarden. Op de heuveltoppen liggen de schitterendste wijndorpen, met het prachtige middeleeuwse Alba, bekend van de witte truffels en zijn lokale gastronomie, als stralend middelpunt. Vanuit Alba rijd je in noordoostelijke richting naar Barbaresco en in zuidwestelijke richting naar Barolo. De voorgeschreven rode druif nebbiolo staat hier aan de basis van unieke wijnen, waarvan er enkele tot de absolute wereldtop behoren. Wijnen waar je geduld voor moet hebben, met geprononceerde zuren en duidelijk aanwezige tanninen. In het iets warmere en mildere klimaat van Barbaresco rijpt de nebbiolo net wat makkelijker en is daardoor net wat eleganter en minder krachtig dan barolo.

Er zijn elf gemeenten waar barolo wordt gemaakt, waaronder Barolo, La Morra, Monforte d’Alba, Serralunga d’Alba en Castiglione Falletto. Het gebied voor de productie van barbaresco is iets kleiner en omvat de gemeenten van Barbaresco, Neive, San Rocco Seno d’Elvio en Treiso. Een van de absolute tophuizen is hier Ceretto, met zowel wijngaarden in Barolo als Barbaresco. Het waren de broers Marcello en Bruno die in de jaren zestig van de vorige eeuw begonnen met het maken van wijnen per wijngaard, naar voorbeeld van de Bourgogne. Een visie die tegenwoordig de standaard bepaalt voor het gebied.

Veneto
Veneto is het grootste wijnproductiegebied van Italië, goed voor wel 20% van de totale productie. Het is gelegen in het noordoosten, met in het noorden de Alpen, in het westen het Gardameer en de Adriatische Zee in het oosten. De belangrijke steden van het gebied zijn Venetië, Verona en Vincenza. Het gebied staat bekend om zijn grote diversiteit aan wijnstijlen, uiteenlopend van mousserend, fris wit, elegant en krachtig rood tot zoet. Het klimaat wordt gekenmerkt door zowel alpine als mediterrane invloeden, met een keur aan microklimaatjes. De belangrijkste bodemsoorten zijn vulkaansteen, alluvium en kalkrijke klei. De mousserende wijn die hier vandaan komt is de populaire prosecco. Verder zijn de belangrijkste wijngebieden
hier Valpolicella, Soave, Bardolino en Lugana. Daarnaast is de verscheidenheid aan gebruikte druiven opnieuw enorm groot. Voor wit is hier de belangrijkste druif de pinot grigio, met daarnaast rassen als garganega, glera (voor prosecco), trebbiano en pinot bianco. De meest aangeplante rode druiven zijn corvina, corvinone, rondinella, molinara en merlot.

Voor de populairste rode wijnen uit het gebied moeten we naar Valpolicella, dat ook zijn naam geeft aan de basiswijn uit het gebied. Het is een wat lichtere wijn, op fruit gemaakt, met een frisse zuurgraad, om jong te drinken. Een stapje naar boven is de valpolicella superiore, met een langere rijping, meer complexiteit en concentratie. Dan is er de populaire valpolicella ripasso, die verkregen wordt door de valpolicella een tweede keer te laten vergisten op de schillen van de amarone of recioto. Dit zorgt voor meer complexiteit, kracht en alcohol en tonen van zwart fruit, chocola en specerijen. De apotheose is voor veel mensen de amarone della valpolicella, die wordt gemaakt van deels ingedroogde druiven, wat zorgt voor een concentratie van suikers en smaken. Deze wijnen zijn rijk en complex, hoog in alcohol, met tonen van gedroogd fruit als vijgen en rozijnen, chocola en specerijen. Ten slotte is er nog de recioto della valpolicella, een zoete wijn van ingedroogde drui-ven, net als de amarone, maar waarvan de vergisting werd onderbroken. Het indrogen van de druiven gebeurt volgens de appassimento-methode, waarbij druiventrossen zorgvuldig met de hand worden geoogst en geselecteerd en vervolgens op matten van stro in geventileerde kamers in rekken worden gelegd om in te drogen. Dit indrogen kan enkele maanden duren en zorgt voor een concentratie van suikers, zuren en fenolen. Het proces geeft de wijnen een uniek karakter en een groot bewaarpotentieel.

Palazzo Maffei is in dit diverse gebied een ideale partner voor ons. De familie Cottini, die hier al vier generaties wijn maakt, bewaakt de oude tradities en maakt monumentale wijnen in Valpolicella. Maar ze durven ook te vernieuwen en maken eigentijdse, elegante en fruitige wijnen in Soave, Lugana en Corvina Garda.

Toscane
Toscane is voor mij Italië in het kwadraat. Het is een groot openluchtmuseum van cultuur en natuur, gezegend met een verrukkelijke, traditionele keuken en producent van de heerlijkste wijnen. We vinden hier beeldschone steden als Florence, Siena, Pisa, Lucca, Arezzo, Montepulciano en Montalcino en beroemde wijngebieden als Chianti, Brunello di Montalcino, Vino Nobile di Montepulciano en Bolgheri. In Toscane, met zijn warme, mediterrane klimaat wordt voornamelijk rode wijn gemaakt. De grote ster is de sangiovesedruif, die later rijpt en daardoor goed tegen de warme zomers bestand is. Soms wordt hij gebruikt als monocépage, zoals in Montalcino, soms geassembleerd met druiven als canaiolo, colorino en malvasia nera. Ook zijn er plekken waar we internationale rassen als cabernet, merlot en syrah tegenkomen. Het vlak aan zee gelegen Bolgheri is er, onder aanvoering van Tenuta San Guido met de vermaarde wijn Sassicaia, beroemd geworden door de productie van tafelwijnen gemaakt van cabernet franc, cabernet-sauvignon en merlot. De stroming van wijnen gemaakt van internationale druiven, die niet binnen de DOC waren goedgekeurd, werd een cult en de wijnen werden Super Toscans genoemd. In 1994 kreeg Bolgheri alsnog een DOC-status.
Vino nobile di montepulciano, vernoemd naar het middeleeuwse stadje, is een van de bekende wijngebieden van Toscane, geliefd om z’n elegante rode wijnen. De belangrijkste druif is hier de sangiovese, die lokaal prugnolo gentile wordt genoemd en minimaal 70% van de assemblage moet bepalen. Hij wordt vaak geassembleerd met canaiolo, mammolo, merlot en cabernet-sauvignon. Vino nobile mag pas na twee jaar rijping op de markt worden gebracht. De zogenaamde riserva pas na drie jaar.

Maar nog beroemder is het wijngebied rondom het schitterende middeleeuwse stadje Montalcino, gelegen ten zuiden van Siena. Het is hier nog net wat warmer dan in het Chianti-Classico-gebied en Montepulciano, wat komt door de 1700 meter hoge Monte Amiata die wind en regen tegenhoudt. Het was de familie Biondi Santi die in de tweede helft van de 19e eeuw een kloon van de sangiovese aanplantte, de sangiovese grosso, ook wel brunello genoemd. Sinds de jaren negentig genieten de wijnen echt aanzien. Het wijngaardareaal nam rap toe en steeds meer producenten gingen zich toeleggen op de productie van brunello en rosso di montalcino. De beste wijngaarden liggen (zeker vandaag de dag) wat hoger en hebben een stenige bodem die galestro wordt genoemd. Een brunello mag pas vijf jaar na de oogst op de markt worden gebracht, met een minimale vatrijping van 24 maanden. De riserva’s pas na zes jaar. Brunello’s zijn krachtig en vol van smaak, met een goede zuurgraad. Met leeftijd worden ze prachtig zacht en winnen ze aan complexiteit.

Puglia
Alhoewel we niet alle streken op deze pagina’s kunnen behandelen, willen we niet voorbijgaan aan Apulië, gelegen in de hak van de laars. De gulle wijnen die hier worden geproduceerd zijn bij een breed publiek geliefd. Het klimaat is mediterraan, met warme zomers, waarbij de zee de nodige verkoeling brengt. Het gebied is vrij plat, met hier en daar bescheiden heuvels. Apulië is van oudsher een producent van goedkope bulkwijnen, omdat het meeste land hier makkelijk te verbouwen en machinaal te bewerken is. Gelukkig zijn er ook steeds meer producenten die zoeken naar de interessantste plekjes voor de productie van kwaliteitswijnen. De belangrijkste druiven voor rood zijn de primitivo, negroamaro, malvasia en nero di troia. Voor wit zijn dit fiano, verdeca, trebbiano en bombino. De belangrijkste regio’s zijn Salice Salentino, Primitivo di Manduria en Castel del Monte.
Masseria Cuturi is zo’n producent die alleen geïnteresseerd is in kwaliteit. Het is misschien niet verwonderlijk dat de eigenaren uit Veneto komen. Als wijnmakers in Valpolicella was de stap naar Apulië groot, maar Camilla Rossi was verliefd geworden op de streek en overtuigd van het grote potentieel. Met wijnen die tot de top van de regio behoren, bewijst ze haar gelijk.